اولین های دنیای کتاب
کتاب مهم‌ترین فرهنگ مکتوب بشر و سرآمد‌ترین و دیرپا‌ترین ابزار فرهنگی در انتقال دانش و علوم از نسلی به نسل دیگر است. گوتنبرگ آلمانی با اختراع دستگاه چاپ در سال۱۴۴۸میلادی گام بزرگی در تولید کتاب برداشت. ایرانیان عصر صفوی در اوایل قرن هفدهم میلادی با ماشین چاپ آشنا شدند، ولی به دلایل فرهنگی و اجتماعی شانس استفاده از چاپ را از دست دادند. در دوره‌های افشاریه و زندیه نیز به دلایلی این امکان به‌وجود نیامد، تا اینکه آقا زین‌العابدین تبریزی در عهد فتحعلی‌شاه در تبریز چاپخانه‌ای تاسیس کرد و چندی بعد هم او به فرمان شاه، چاپخانه‌ای در تهران بر پا ساخت. بعد از آن چاپخانه‌های دیگر، یکی پس از دیگری در پایتخت دایر شدند و کار تا امروز توسعه و ادامه یافت. در مورد تاریخچه صنعت چاپ در ایران مانند بسیاری دیگر از مباحث تاریخی اختلاف نظر زیاد است و کمتر موردی یافت می‌شود که همه بر سر آن توافق نظر داشته باشند. اما در اینجا به تاریخ شکل گرفتن صنعت چاپ و کتاب در تهران می‌پردازیم؛ از ورود نخستین دستگاه چاپ به پایتخت گرفته تا نخستین کتاب و کتابفروشی که در طهران پدیدار آمد.
اولین چاپخانه کتاب تهران
داستان را از ورود دستگاه چاپ یا قالب‌زنی به ایران آغاز می‌کنیم. البته باید حسرت خورد که چرا ما ایرانیان اینقدر دیر با این صنعت و ابزار تمدن‌ساز و تاریخ‌ساز آشنا شدیم! در واقع پس از گذشت دست‌کم 3تا 4قرن از اختراع دستگاه چاپ در اروپا ما نخستین دستگاه چاپ خود را در تبریز راه‌اندازی کردیم. البته این جدا از دستگاه ساده‌ای است که گفته می‌شود تقریبا ۱۵۰ سال پیش از آن در زمان صفویه در کلیسای وانک اصفهان به راه افتاده بود. میرزا زین‌العابدین تبریزی بانی نخستین چاپخانه سربی در تبریز بود. در سال۱۲۳۳ قمری آقای زین‌العابدین تبریزی ماشین چاپی به تبریز آورد که نخستین چاپخانه در ایران به شمار می‌رود و وجودش برای همگان مسلم است. بعدها چند دستگاه چاپ دیگر نیز به تبریز وارد شد و با گذشت زمان یکی دوتا از ماشین‌های چاپ به تهران هم رسید و درپایتخت چاپخانه‌ای تاسیس شد. در چاپخانه‌ای که در تبریز به راه انداخته شد چندین کتاب به چاپ رسید که این موفقیت باعث شد تا در حوالی سال‌های ۱۲۳۹تا ۱۲۴۰ قمری زین‌العابدین تبریزی توسط فتحعلی‌شاه قاجار به تهران احضار شود و با حمایت منوچهرخان‌گرجی معتمدالدوله، چاپخانه‌ای هم در تهران دایر کند.
اولین بازار کتاب تهران
امروزه هرگاه سخن از کتاب و نشر و خرید آن به میان می‌آید ناخودآگاه ذهن هر فرد به سمت میدان انقلاب و خیابان‌های اطراف آن می‌رود؛ مکانی که از ابتدای دهه ۴۰ به مرور زمان مرکز نشر و خرید و فروش انواع و اقسام کتاب‌های مختلف شد، فارغ از آنکه روزگاری کمتر از 100سال پیش اولین‌های این حرفه در خیابان‌هایی چون ناصرخسرو، بوذرجمهری و حتی قدیمی‌ترین‌های آن در مرکز بازار تهران برای خود برو بیایی داشته‌اند. نخستین کتابفروشی‌های تهران در محدوده بازار در راسته‌ای به نام «تیمچه حاجب‌الدوله» و «بین‌الحرمین» دورهم گرد آمدند که پس از مدتی این جمعیت اهل کتاب بنا بر شرایط آن زمان که یکی از دلایل آن وجود مدرسه دارالفنون بود، به خیابان ناصرخسرو نقل مکان کردند و فعالیت خود را در حوزه نشر و فروش کتاب در آنجا ادامه دادند که حالا نیز اندک‌شماری از آنها که بیشتر به فروش کتاب‌های مذهبی می‌پردازند، در آنجا به حرفه خود مشغول هستند. منطقه ناصرخسرو تا حدود سال‌های ۱۳۱۴ به رسم و نام اهل کتاب، به منطقه‌ای برای خرید و فروش کتاب معروف بوده است تا اینکه به دستور حکومت وقت برخی از مغازه‌های آن منطقه تخریب و تعدادی از آنها شامل کتابفروشی اسلامیه، خیام، علمی و مرکزی مجبور به ترک این منطقه می‌شوند و به خیابان بوذرجمهری و بعدها به منطقه بهارستان و خیابان جمهوری مهاجرت می‌کنند و آنجا را مرکز پخش و نشر خود قرار می‌دهند. خیابان بوذرجمهری نیز که امروز به نام خیابان ۱۵خرداد مشهور است بعد از مدتی با ترک دوباره اهل کتاب و نشر، تبدیل به منطقه‌ای برای خرید و فروش اجناس بازاری می‌شود. در میان قدیمی‌ترین‌های این حرفه که هم‌اکنون به همان شکل و شمایل قدیم تهران، به انتشار و فروش کتاب روزگار را سپری می‌کنند، می‌توان به کتابفروشی و در اصل به «انتشارات اسلامیه» اشاره کرد.
قدیمی‌ترین چاپخانه مجهز تهران
چاپخانه فاروس با بیش از 100سال قدمت در اواسط خیابان لاله‌زار بنیانگذاری شد. مؤسسان و صاحبان آن از اقلیت‌های ارامنه ایران به نام لئون و شرکا بودند. در جوار چاپخانه فاروس، فروشگاهی هم داشتند که نمایندگی ماشین‌‌تحریرهای فارسی و لاتین آن زمان بود. در اسناد، تاریخ تاسیس این چاپخانه ۱۲۷۸ شمسی ثبت شده است. چاپخانه فاروس در سال ۱۳۳۸ به خیابان لاله‌زار نو، کوچه کاخ انتقال یافت. این نقل و انتقال به فوریت و خیلی غیرتخصصی انجام گرفت. در این سال به ندرت چاپخانه‌ای در ایران پیدا می‌‌شد که مجهز به انواع حروف به زبان‌های مختلف باشد. همچنین این چاپخانه به حروف و حاشیه‌ها و انواع مختلط خط برنج‌ها مجهز بود. این ابزار و ملزومات در دهه‌های ۲۰ و ۳۰ دلیل بر مجهز و کامل بودن یک چاپخانه به‌حساب می‌‌آمد و چاپخانه فاروس از این نظر در ردیف بزرگ‌ترین و مجهزترین و از نخستین کارگاه‌های چاپ مدرن زمان خود محسوب می‌‌شد. محل چاپخانه در بدو تاسیس در خیابان لاله‌زار، اول کوچه بهار، کوچه فاروس یا مهندس‌‌السلطان بود. ازجمله نشریاتی که در این چاپخانه به چاپ می‌‌رسید می‌توان به روزنامه حبل‌المتین، روزنامه تشویق، روزنامه انجمن اصناف، روزنامه بامداد، روزنامه تمدن، روزنامه تئاتر یا تیا‌تر، روزنامه ایران‌‌نو، مجله بهار و... اشاره کرد. بعد از این چاپخانه، چاپخانه‌های پیام به تاریخ تاسیس ۱۲۹۳و اسلامیه به تاریخ تاسیس ۱۳۰۰ از قدیمی‌ترین چاپخانه‌های تهران به شمار می‌روند.
اولین کتاب‌های چاپ‌شده در تهران
همانگونه که اشاره شد چاپخانه‌های تهران بیشتر به چاپ کتاب‌های قرآنی و ادعیه و رساله روی آوردند. در واقع نخستین کتاب‌هایی که در این چاپخانه‌ها چاپ شدند مضمون دینی و مذهبی داشتند؛ از این‌رو می‌توان به این نکته پی برد که نخستین کتاب چاپ شده در پایتخت، دینی و مذهبی و به‌صورت دقیق‌ترکتاب مقدس قرآن بود. آثاری که در آن سال‌ها چاپ می‌شدند به چاپ‌های معتمدی مشهور شدند. قرآن معتمدی براساس شواهد، نخستین قرآنی است که با حروف سربی در سال ۱۲۴۲ قمری، یعنی ۱۲۰۵شمسی در چاپخانه تهران چاپ شد. قرآن معتمدی با خط خوش نسخ و بسیار با ظرافت چاپ شده که با عنایت به تجربه نخست، خوب از کار درآمده بود، به‌گونه‌ای که به لحاظ کیفیت با چاپ‌های امروزی نیز می‌تواند مقایسه شود! ویژگی عمده این قرآن آن است که حروف سربی آن با خط نسخ بسیار زیبا طراحی شده و به شکل 2رنگ و بسیار زیبا و منظم صفحه‌بندی و چاپ شده است. قرآن معتمدی حاوی تصاویر زیبای گل‌ومرغ و تذهیب بود؛ تذهیبی به شیوه مرسوم و مکتب قاجاری و با تصاویر زیبای گل‌ومرغ. اگر برای تماشای این قرآن نفیس و تاریخی ترغیب شده‌اید بد نیست بدانید که کتابخانه مجلس متن این قرآن را در لوح فشرده‌ای منتشر کرده است. جدا از کتاب‌های مذهبی و ادعیه، چاپ دیوان‌های شعرای بزرگی همچون حافظ و سعدی هم در آن روزگار روی بورس بود. البته در آن سال‌ها دربار قاجار توجه بسیاری به دین و مذهب داشت و بیشتر توان و تمرکز چاپخانه تهران روی کتاب‌های مذهبی بود، به‌گونه‌ای که در این چاپخانه فقط ۴عنوان کتاب چاپ شد که موضوع دینی و مذهبی نداشت. البته بعدها و به‌خصوص در دوره پهلوی‌ها این رویه تغییر کرد و با تقویت و افزایش دوچندان صنعت چاپ، کتاب‌های زیادی با عناوین و موضوع‌های گوناگون به چاپ رسید. در این سال‌ها تهران به‌واسطه دانشگاه‌ها و به‌خصوص دانشگاه تهران، مرکز کتاب و کتابخوانی ایران شد.
منبع: روزنامه همشهری.
